Вӗренӳ институчӗн сайтӗнчен касса илнӗ

Чӑваш Республикин Вӗренӳ институчӗ сценарисен «Чӑвашла уяв янратӑр!» конкурсне ирттернӗ.

Вӗренӳ институтӗнче пӗлтернӗ тӑрӑх, конкурса мухтава тивӗҫнӗ ентешсене халалланӑ чӑвашла мероприятисен сценарийӗсене виҫӗ номинаципе йышӑннӑ: «Класс сехечӗн сценарийӗ», «Уроксем хыҫҫӑнхи мероприятисен сценарийӗ», «Ача садӗнче ирттермелли уяв сценарийӗ».

Конкурса пурӗ 174 сценари килнӗ. Чи хастаррисен шутӗнче Елчӗк, Етӗрне, Йӗпреҫ, Вӑрнар, Вӑрмар, Канаш, Куславкка, Патӑрьел, Тӑвай, Шупашкар, Элӗк районӗсенче, Канаш, Шупашкар, Ҫӗнӗ Шупашкар хулисенче ӗҫлекен педагогсем пулнӑ. Жюри 75 ҫӗнтерӳҫӗпе призёра палӑртнӑ.

Юхма Мишши хатӗрленӗ «Ылтӑн ҫӳпҫе» кӗнекери статьясемпе малалла паллаштаратпӑр (ку ӗҫе тахҫантанпах тӑвайманччӗ-ха...). Аса илтеретпӗр, кӗнекен иккӗмӗш ячӗ — «Чӑваш сӑмахӗсен вӑрттӑнлӑхӗ». Ӑна 1993 ҫулта кӑларнӑ («Вучах» библиотекинче).

Тӑван чӑваш ҫӗрне хӑйӗн ытарайми шывӗпе чӑпӑл туса юхса выртакан аслӑ юханшыва Атӑл тетпӗр. Тутарсем Идел теҫҫӗ. Ӗлӗкрех ӑна Итил тени те пулнӑ. Пирӗн мӑн асаттесем, пӑлхар-чӑвашсем, ӗлӗк-авал мӗнле каланӑ-ши ҫак мӑнаҫла юханшыва? Ӑна эпир Харьков хулинче пурӑннӑ тӗпчевҫӗ-арабист А.П. Ковалевский хатӗрлесе кӑларнӑ «Книга Ахмеда Ибн-Фадлана» кӗнекере вулама пултаратпӑр. Ҫак кӗнекен 152 страницинче ҫапла ҫырни пур:

«Мы (царь) отправились, пока не увидели на реке Атыл некоего человека — рост его был двенадцать локтей, он имел большую голову и руки, а длина его ноги была размером в две четверти...»

Атыл — урӑхла, чӑваш саспаллисемпе ҫырсан, шӑп та лӑп Атӑл пулса тӑрать.

Ҫак пӗчӗк ҫеҫ тӗслӗх те пирӗн чӑваш чӗлхи авалхи пӑлхар чӗлхине малалла тӑсаканӗ пулнине хӑйне май кӑтартса парать, мӗншӗн тесен, вырӑн, тавралӑх ячӗ (топонимика) хӑвӑрт улшӑнакан япала мар, пин-пин ҫул хушши халӑх чӗлхинче ним улшӑнмасӑр пурӑнать.

Малалла...

culture.cap.ru сӑнӳкерчӗкӗ

Пӗлтӗр Чӑваш Ен Правительстви республикӑри вулавӑшсене чӑвашла кӗнекесемпе пуянлатма 3,5 миллион тенкӗ уйӑрнӑ. Кӗнекесене, пурӗ 15865 экземпляр, Чӑваш Енӗн Наци вулавӑшӗ туяннӑ. Вӗсене Чӑваш кӗнеке издательстви сутнӑ.

Туяннӑ кӗнекесен авторӗсем – Геннадий Айхи, Георгий Краснов, Денис Гордеев, Николай Сидоров, Улькка Эльмен, Анатолий Емельянов, Станислав Сатур тата ыттисем. Ачасемпе ҫамрӑксем валли ҫыракан авторсен алҫырӑвӗсен конкурсӗсенче ҫӗнтернӗ ӗҫсене те туяннӑ. Кунта Юрий Сементерӗн «Параппанлӑ Митраппан», Владислав Николаевӑн «Кӑшӑлвирус», АраМишшин «Тӑвалла ҫул» кӗнекисене асӑнса хӑвармалла. Кашни вулавӑша наци кӗнеки 33-шер экземпляр лекнӗ, ҫавсенчен ҫуррине яхӑнӗ – ача-пӑча литератури.

Кӗнеке хуплашки

Тӗрлӗ тӑрӑхри чӑвашсем пӗр чӗлхепех калаҫаҫҫӗ-и? Чӗлхи пӗрех пулсан та, сӑмахӗсем чылай ӑрасна! Акӑ шӗкӗнтӗр тата чӗкӗнтӗр пӗрешкелех илтӗнеҫҫӗ, анчах тӗрлӗ пахча ҫимӗҫе пӗлтереҫҫӗ: пӗрремӗшӗ – кишӗр, иккӗмӗшӗ – кӑшман. Сар кӑшман тени пӗр районтах тутлӑ кӑшмана та, кишӗре те палӑртма пултарать. Мӑрикканӗ мӗне пӗлтерет-ши тата? Уммана, тӗрӗсрех каласан, ҫӗр улмине.

Ҫакна ахаль словарьте вуласа пӗлеймӗр, унта ытларах – литература чӗлхинчи сӑмахсем. Тӗрлӗ ялти чӑвашсем мӗнлерех калаҫнине вара диалект словарӗнче ҫырса кӑтартаҫҫӗ. Ҫавнашкал кӗнеке тин ҫеҫ кун ҫути курнӑ. Пӗрле ӗҫленӗ юлташӑм парнелерӗ. Геннадий Дегтярёвӑн «Тематический диалектологический словарь чувашского языка: названия животных и растений» кӑларӑмӗ пирки ман сӑмахӑм.

Вуларӑм та хама телейлӗ туйрӑм: ҫак тӗлӗнмелле кӗнеке алла чи малтан тенӗ пек лекнишӗн те, пирӗн чӗлхе ҫавӑн пек пуян пулнишӗн те. Вӑрнар районӗнче ҫуралса ӳссе «анат енчи» ятпа ҫӳретпӗр. Нумай-нумай сӑмах ман пуплевре литература чӗлхине ҫывӑх. «Свербига» ӳсен-тӑрана эпир майра кӗпҫи теме хӑнӑхнӑ, вырӑс хуххи, тута кӗпҫи, майраккай е майрашки тени те хитре илтӗнет паллах.

Малалла...

(фельетон – 2)

Вуласа тӗлӗнетӗп балаклава тӑхӑннӑ аноним эпӗ ҫырнӑ «Газ чӑвашла пӑсарлӑк-ши?» фельетона вӑрҫнинчен. Ҫапла вӑкӑр-мӑкӑрсем хӗрлӗ татӑк ҫине тапӑнаҫҫӗ… Ку та урнӑ йытӑ пек унтан-кунтан ҫыртасшӑн, чӗпӗтсе те пулин юн ӗмесшӗн. Ку чӑваш халӑх сайчӗ-ши тесе те иккӗлентӗм. Алӑ сулма та юратчӗ кармаҫӑвар ҫине (пӑхсах паллӑ!), анчах та каламаллах. Вара пӑрӑнмалла кунтан аяккарах.

Чӑваш ҫырувӗ филологсене кирлӗ мар, ҫырма темле те пулать. Вӑл пире, вулакансене, потребительсене кирлӗ. Кирек мӗнле тавара илекен хаклать, орфографинче - вулакан. Пире учёной-профессорсем тӑнлӑн пакӑлтатни мар, калаҫни-ҫырни, пурнӑҫа ҫӑмӑллатни, аталантарни, йӑха чӑмӑртани хаклӑ.

Эпӗ филолог мар. Ҫавӑнпа манӑн чӗлхен хӑш-пӗр кӑлтӑксене каҫарма та ыйтатӑп. Ҫыруллӑх енчен 6–7 мӗш классра алӑпа ҫырнӑ «Первые стихи» ят панӑ хулӑм тетрадь халӗ те упранать. Сӑвӑ-калавсем веҫех чӑвашла, ниҫта та пичетлеме яман. Астӑватӑп, писатель пуласшӑнчӗ. Художник, геолог, инженер пулма тем те туса пӑхнӑ! «Сельхозра» виҫӗ курс хыҫҫӑн пӑрахнӑ, стройтехникума хӗрлӗ дипломпа пӗтернӗ.

Малалла...

Мускаври Некрасов ячӗллӗ вулавӑшра «СӑмахКун» чӑвашла калаҫу клубӗ ӗҫлет. Кун пирки Ахполат Турхан тӗнче тетелӗнчи халӑх ушкӑнӗсенчен пӗринче пӗлтернӗ.

Мускаври хастарсем хальхинче ӑна ҫӗнӗ форматпа йӗркеленӗ.

«Паян пирӗн патра хӑна пулчӗ, Сантӑр Савкилта (Александр Савельев) ӑсчах- чӗлхеҫӗ. Вӑл чӑваш халӑхӗпе чӑваш чӗлхин кун-ҫулӗ пирки каласа пачӗ. Zoomра та трансляци пулчӗ. Кӑсӑклӑ лекци хыҫҫӑн ыйтусем ҫине хуравларӗ», – тесе пӗлтернӗ Ахполат Турхан.

Раҫҫейре ӑсчахсен шайӗ питех те анса кайни вӑйлӑ курӑнать. Совет самани арканнӑ хыҫҫӑн хӑйсене ӑсчах шайне кӗртекенсен йышӗ ытла та ӳссе кайрӗ. Кашни хӑйне эксперт теме пуҫларӗ. Пӗлӗвӗ ҫитет-и, ҫитмест-и — хӑйне эксперт тет. Ҫапла вара чӑн-чӑн экспертсем те вӗсен хушшинче ҫухалса пӗтрӗҫ.

Паянхи чӑваш чӗлхи ӑслӑлӑхӗ ҫине пӑхатӑн та — йӗри-тавра ӑсчахсем ҫӳреҫҫӗ тейӗн. Чӑвашла калаҫма пӗлет пулсанах хӑйне ҫав тери пысӑк чӑваш чӗлхин эксперчӗ вырӑнне хурать. Ҫырма пӗлет пулсан вара — пырса та ан кӗр, профессор шайӗнчех.

Ку япала, паллах, чӑваш чӗлхи тавра кӑна пулса иртмест — ӑҫта ан пӑх: йӗри-таврах ҫакнашкал. Аслӑ шкул дипломне илесси паянхи кун нимех те мар. Укҫи кӑна пултӑр. Совет саманинче аслӑ шкула чӑнах та ӑслисем кӑна вӗренсе пӗтернӗ, диплом вӑл вӑхӑтра пысӑк хисепре пулнӑ. Паян вара? Икӗ-виҫӗ дипломлисем сахал мар.

Дипломсем кӑна мар, чаплӑ ятсем тавра та ҫавнашкалах лару-тӑру. Халӑх ҫыравҫи е халӑх поэчӗ ята илес тесе чӑн та халӑх хисеп тума пултаракан хайлавсем ҫырас тесе тӑрмашмаҫҫӗ — ятне хӑйне илес тесе пӗтӗм вӑя хураҫҫӗ.

Малалла...

(фельетон)

Чӑваш ҫырулӑхӗн кун-ҫулӗ мӗн ҫуралнӑранпах тертлӗ. Паян та вӑл пусмӑрта, ӑна чӑвашсем хӑйсемех тӑрӑшса пӑсаҫҫӗ. Ҫакна кура та чӑваш чӗлхинчен ачисем ютшӑнаҫҫӗ, хулари ашшӗ-амӑшӗ вӗсемпе вырӑсла пуплеҫҫӗ. Ялсенче паян чӑвашла калаҫакан ачасем питӗ сайра! Ҫукпа пӗрех. Пире, чӑвашла калаҫма хӑнӑхнӑскерсене, яла пырсан ют ҫӗре ҫитнӗ пек туйӑнать. Ҫӑлӑнӑҫӗ ачамсенче хамӑр ята, чӗлхене чӗррӗн хӑварассинче. Ҫырулӑха та.

Кӗскен истори саманчӗсене аса илер-хе. Пурте илтнӗ чӑвашсен ҫӗнӗ алфавитне 23 ҫулхи Иван Яковлев, чӑваш ачи, Василий Белилин вырӑс студенчӗ пулӑшнипе 150 ҫул каялла 1871 ҫулта йӗркелени ҫинчен. Мӗншӗн ҫӗнӗ? Ара унчченех, ҫӗр ҫул малтанах чӑвашла ҫырнӑ та-ха…Тата Яковлевччен 5–6 ҫул маларах Чӗмпӗрте Николай Золотницкий та чӑвашсем валли «Солдалык кнеге» ҫырса кӑларнӑ. Тӗрӗссипе ку ӗҫе анлӑн пуҫараканни, ҫул уҫаканни вырӑс, Николай Иванович Ильминский, тӗн академийӗн профессорӗ. Тӗллевӗ чӑвашсене ҫутта кӑларса «вырӑс тӗнне» кӗртесси пулнӑ. Вӑлах тутар ачисем валли те христиан тӗнне вӗрентекен шкул уҫнӑ.

Малалла...

chrio.cap.ru сӑнӳкерчӗкӗ

«Чӑваш чӗлхипе литературине вӗренес кӑмӑлне ҫӗклес, чӑваш чӗлхипе литературине, историйӗпе культурине тӗпчес енӗпе пултаруллӑ ачасене тупса палӑртас тӗллевпе» республикӑн Вӗренӳ тата ҫамрӑксен политикин министерстви наци культурин «Туслӑх хӗлхемӗ» фестивальне ирттерессине пӗлтернӗ. Ку хыпара Чӑваш Енӗн Вӗренӳ институчӗ хыпарланӑ.

Фестивале хамӑр республикӑри тата тулай вӗренӳ организацийӗсен 1–4-мӗш класӗсенче вӗренекенсем хутшӑнаяҫҫӗ.

Фестиваль номинацийӗсем: «Сӑмах илемӗ», «Чӑваш вӑййи», «Янра, чӑваш юрри»,«Чӑваш ташши».

Фестиваль виҫӗ тапхӑрпа иртет. Пӗрремӗш тапхӑра районсемпе хула шайӗсенче нарӑс уйӑхӗн 25-мӗшӗччен йӗркелӗҫ.

chrio.cap.ru сӑнӳкерчӗкӗ

«Творчествӑллӑ ӗҫлекен чӑваш чӗлхи учителӗсене тупса палӑртас, чӑваш чӗлхине вӗрентсе пухнӑ паха опыта сарас, чӗлхене упраса хӑвармалли тата аталантармалли условисем тӑвас тӗллевпе» чӑваш чӗлхине вӗрентекенсен конкурсне иртет.

Конкурса Чӑваш Республикинче тата ун тулашӗнче чӑваш чӗлхипе литератури вӗрентекенсем тата шкулчченхи вӗренӳ организацийӗсенче ӗҫлекен воспитательсем хутшӑнаяҫҫӗ.

Конкурс номинацийӗсем: «Ҫӗнӗ мел шутласа кӑларакан учитель» (новатор); «Ӑстаҫӑ учитель»; «Ҫамрӑк учитель»; «Шкулчченхи вӗренӳ организацийӗн чӑваш чӗлхипе кӑсӑклантаракан чи лайӑх воспитатель»; «Меслетлӗх ӗҫӗсен пултаруллӑ авторӗ» тата «Тӑван чӗлхен хастар управҫи» ятарлӑ номинаци.

Конкурс икӗ тапхӑрпа иртет: кӗретсӗр тата кӗретлӗ. 1-мӗш тапхӑрта ҫӗнтернисем куҫӑн тапхӑра хутшӑнайӗҫ.